Klimaatadaptief bouwen: voorbereid op hittestress, droogte en wateroverlast

Klimaatadaptief bouwen in het kort

• Klimaatadaptieve bouw houdt in het ontwerp rekening met het veranderende klimaat.
• Maatschappelijke thema’s zijn: wateroverlast, hitte(stress), droogte, afname van biodiversiteit en overstromingen.
• Binnen klimaatadaptief bouwen spelen de Klimaateffectatlas, hittestress-simulaties en het bepalen van de totale waterbalans een belangrijke rol.
• Klimaatadaptieve maatregelen zijn onder meer: blauwgroene daken, meer groen in de openbare ruimte, waterdoorlatende verharding en ruime waterbergingen.

Klimaatadaptief bouwen: bouwen met oog op de toekomst

Het klimaat verandert. Daardoor is er in de toekomst vaker sprake van weerextremen zoals hitte, droogte en wateroverlast. Het in het bouwontwerp rekening houden met (de gevolgen van) het veranderende klimaat, heet klimaatadaptief bouwen. Daarbij kiest men voor blauw en groen (water en planten) in plaats van voor grijs (bestrating).

Klimaatmitigatie versus klimaatadaptatie: het verschil
Waar bij een klimaatadaptief gebouw rekening wordt gehouden met de risico’s van een veranderend klimaat, daar proberen we bij een klimaatmitigerend gebouw klimaatverandering te voorkomen of tot een maximum te beperken. Een gebouw ontworpen vanuit klimaatmitigatie verkleint de CO₂-uitstoot dankzij de gebruikte bouwmaterialen. Hout bijvoorbeeld, in plaats van beton. Een gebouw kan dus zowel klimaatadapatief als klimaatmitigerend zijn, maar dat hoeft niet. 

De noodzaak van klimaatadaptief bouwen

Klimaatverandering vergroot de kans op weersextremen. Die kunnen een gevaar vormen voor de gezondheid, veiligheid en economie, maar ook voor onze natuur en de biodiversiteit. Door klimaatadaptief te bouwen, hebben we in de toekomst een beter antwoord op:

#1 Wateroverlast
Volgens het KNMI neemt de hoeveelheid jaarlijkse neerslag toe. Bovendien worden buien intenser. Samen vergroten ze de kans op wateroverlast.

#2 Hitte en hittestress
Het KNMI voorspelt dat Nederland over een halve eeuw minstens twee keer zo veel dagen van boven de 25°C heeft. Hittegolven worden normaal, net als hittestress. Daarvan is sprake bij een gevoelstemperatuur boven de 29°C.

#3 Droogte
Neerslagpatronen veranderen in de toekomst. Extreem natte en zeer droge periodes wisselen elkaar af. Droogte bedreigt de kwaliteit en beschikbaarheid van water en vergroot de kans op natuurbranden. Het kan ook leiden tot bodemdaling, wat schade kan veroorzaken aan gebouwen en infrastructuur.

#4 Biodiversiteit en natuurinclusiviteit
Extremer weer en verstedelijking kunnen leiden tot een afname van biodiversiteit en natuurinclusiviteit. We spreken van natuurinclusiviteit als de gebouwde omgeving rekening houdt met de aanwezige ecologie en natuur. Door klimaatverandering wordt 5% van de biodiversiteit wereldwijd bedreigd.

#5 Overstroming
In de vorige eeuw steeg het waterpeil van onze rivieren met zo’n 20 centimeter. Tegelijkertijd daalt de bodem. Die stijging en daling zetten mogelijk versneld door, met het gevaar van overstromingen tot gevolg.

#6 Stormen
Door klimaatverandering krijgen we meer zwaardere stormen. Dat kan gebouwen en infrastructuur beschadigen.

Woningbouwopgave: dé kans voor klimaatadaptief bouwen
In Nederland moeten er de komende jaren één miljoen woningen bij komen om te voldoen aan de woningbouwopgave. Het biedt een uitgelezen kans om die woningen klimaatadaptief te bouwen, zodat ze beter bestemd zijn tegen extremer weer in de toekomst.

Aan de slag met klimaatadaptief bouwen in 4 stappen

De Leidraad Klimaatadaptief bouwen laat de stappen zien die nodig zijn om tot een klimaatadaptief gebouw te komen.

1. Initiatieffase
2. Haalbaarheidsfase
3. Realisatiefase
4. Beheer, exploitatie en verkoop

Stap 1 Initiatieffase

De eerste stap bestaat uit een scan van de klimaatveranderingsrisico’s voor een bepaald gebied in een bepaalde periode. DWA gebruikt hiervoor de Klimaateffectatlas. Met deze tool is het bijvoorbeeld mogelijk om het aantal tropische dagen (met temperaturen boven de 30°C) in te schatten voor diverse delen van Nederland in 2050. De Klimaateffectatlas geeft ook inzicht in toekomstige wateroverlast, overstromingsgevaar en droogte.

Analyse hittestress
DWA gebruikt software om de hittestress van een bouwproject door te rekenen. Met een simulatie kan het voorspellen welke delen van de planontwikkeling warmer of koeler zijn dan de omgeving en wat de impact van verkoelende maatregelen, als groen en waterstructuren, zijn.

Stap 2 Haalbaarheidsfase – definitie/ontwerp/voorbereiding

Het meenemen van groen in een ontwerp is een zeer effectief om hittestress te verminderen. Bomen en planten creëren een lagere gevoelstemperatuur door middel van schaduw en verdamping.
Groene daken kunnen een ontwerp op hun beurt beter bestand maken tegen wateroverlast. Het verschilt overigens per locatie (stad versus platteland) welke klimaatadaptieve maatregelen u in uw ontwerp kunt laten opnemen en wat de effecten zijn.

Stap 3 Realisatiefase – concrete maatregelen

Er zijn allerlei concrete maatregelen waarmee gebouwen klimaatadaptiever (en natuurinclusiever) kunnen worden. De belangrijkste maatregelen op een rij.

• Meer groen: groene daken en gevels en meer groen in de openbare ruimte.
• Drijvende of verplaatsbare gebouwen, zoals het Floating Office Rotterdam.
• Waterdoorlatende verharding, zodat overtollig water kan weglopen.
• Lichte straatkleur: een straat die ’s zomers minder warmte afgeeft.
• Drempels: onderste verdiepingen van gebouwen en parkeergarages via verhogingen beschermen tegen een hoger waterpeil.
• Ruime waterbergingen die grote hoeveelheden neerslag kunnen opslaan. DWA kan de totale waterbalans van uw ontwerp doorrekenen, op basis van specifieke data die het in huis heeft.
• De stad als terp: gebouwen hoger aanleggen en belangrijke installaties in die gebouwen niet op de onderste etage plaatsen.
• Nestkastjes in de gevel: biodiversiteit meer ruimte geven in de stad.

Afspraken en onderzoeken hittestress
In het convenant Klimaatadaptief Bouwen hebben zeker 40 partijen in Zuid-Holland (onder andere overheden, bouwbedrijven en maatschappelijke organisaties) afspraken gemaakt. Dit convenant moet leiden tot een landelijke maatlat klimaatadaptief bouwen. Een belangrijke afspraak in het convenant is rekening houden met hittestress bij gebiedsontwikkeling. Groen speelt daarin een belangrijke oplossing. Groen koelt, via reflectie, schaduw, ventilatie en verdamping.
Het onderzoek ‘De hittebestendige stad’ van de Hogeschool van Amsterdam laat zien dat 20% meer vergroening de luchttemperatuur in een stad met tot één graad laat dalen.
Het afstudeeronderzoek ‘Ontwerpen voor een koele stad’ van Farid Saif, adviseur duurzaamheid en bouwfysica bij DWA, geeft extra achtergrond over het verminderen van hittestress.

Hittestress, de voordelen van een groen dak
Een standaard sedumdak – een lichtgewicht groen dak – biedt diverse voordelen.

• Het neemt regenwater op.
• De begroeiing filtert fijnstof uit de lucht en zet CO₂ om in zuurstof.
• Groene daken inclusief beplanting zorgen voor toename in biodiversiteit.
• Groen vormt een brandwerende laag op het gebouw.
• Daken met groen hebben een langere levensduur.

Stap 4 Beheer, exploitatie en verkoop

Betrek vanaf het begin de juiste ‘groene’ expertise. Laat bijvoorbeeld een ecoloog of landschapsarchitect de beplanting kiezen en meekijken met het ontwerp. Houd hen ook na oplevering betrokken, om de biodiversiteit te monitoren en waar nodig te verbeteren.

Inspiratie: voorbeelden van klimaatadaptief bouwen

Floating Office Rotterdam: drijvende houtbouw in de Rijnhaven
Het Floating Office Rotterdam (FOR), een drijvend kantoor in de Rijnhaven, is voorbereid op een verdere zeespiegelstijging. FOR is bovendien ontworpen vanuit het oogpunt van klimaatmitigatie, want de meeste bouwdelen zijn van hout. Verder bijzonder: het tijdelijke kantoor is makkelijk demontabel en gebouwd op drijvende bakken die meteen ook als warmtewisselaar werken. Ze koelen het gebouw met het water van de Rijnhaven. DWA is verantwoordelijk voor diverse ontwerpkeuzen en adviseerde op het gebied van installaties, brandveiligheid en bouwfysica. DWA hielp ook bij het BREEAM-traject en commissioning.

Heemtuinen Vlaardingen: duurzame, klimaatadaptieve woningbouw
In Vlaardingen worden 179 woningen gebouwd in de groene wijk Heemtuinen. Auto’s zijn er te gast. In het ontwerp- en bouwproces is de natuur integraal meegenomen, waarbij aandacht is voor de buitenruimte én de woningen. Elke woning is voorzien van groen en bloemen, bijvoorbeeld verwerkt in de gevels. Alle woningen beschikken over warmtepompen met een bodembron. Innovaties, slim watermanagement en bomen geven hittestress en wateroverlast minder kans. DWA is verantwoordelijk voor het bouwfysisch en installatieadvies en berekende het energieconcept van de woningen.

Binnen het bouwfysische team brengt DWA diverse expertises samen: van circulair bouwen tot biobased bouwen en van BENG, MPG-berekening en LCA tot Whole Life Carbon. Daarmee biedt DWA een integrale blik op klimaatadaptief bouwen. DWA adviseert op het gebied van duurzame materialen (circulariteit), simuleert hittestress in gebouwde omgevingen, adviseert hoe u de waterbalans in uw pand goed regelt en toetst ontwerpen op klimaatadaptiviteit.