Warmtetransitie: zo komt u in 6 stappen tot resultaat

In 6 stappen maakt u de warmtetransitie in een wijk concreet:

• Stap 1: Verdiep u in de warmtetransitie, zo gaat Nederland op weg naar aardgasvrije wijken.
• Stap 2: Onderstreep de voordelen van de warmtetransitie. Duurzaam energiegebruik komt het milieu én de samenleving ten goede.
• Stap 3: Vertaal de Transitievisie Warmte naar uitvoering. In een wijkuitvoeringsplan wordt de warmtetransitie concreet.
• Stap 4: Maak gebruik van hulpmiddelen en tools. Maatwerk is in elke wijk nodig, het wiel opnieuw uitvinden niet.
• Stap 5: Zorg dat bewoners en andere stakeholders meedoen. Draagvlak zorgt ervoor dat aardgasvrije wijken mogelijk worden
• Stap 6: Werk aan oplossingen voor knelpunten. Ervaringen uit andere gemeenten tonen hoe de warmtetransitie kan werken

Stap 1: Verdiep u in de warmtetransitie

Kort gezegd is de warmtetransitie de overgang van de oude manier om woningen en ander vastgoed te verwarmen naar een nieuwe, duurzame manier. Warmte is de reden voor het grootste deel van ons energieverbruik binnenshuis. In Nederland wordt daar tot nu toe vooral aardgas voor gebruikt. Die fossiele brandstof moet worden vervangen door hernieuwbare bronnen van energie. In het Klimaatakkoord (2019) is afgesproken dat in 2050 maar liefst zeven miljoen woningen plus één miljoen andere gebouwen als kantoren en winkels niet meer worden verwarmd door aardgas. In 2030 moeten daarvan de eerste 1,5 miljoen gerealiseerd zijn.

Handelen met de Transitievisie Warmte als leidraad

Om tot aardgasvrije wijken te komen, is afgesproken dat er wordt gewerkt volgens een wijkgerichte aanpak. Gemeenten hebben daarbij de regie in handen. Zij geven aan wat het alternatief voor aardgas is in elke wijk, op welke termijn, en onder welke voorwaarden. Elke gemeente heeft daarvoor een Transitievisie Warmte opgesteld. Dat beleidsdocument geeft richting aan de aanpak van de warmtetransitie. Ook zorgt het voor duidelijkheid voor bewoners, ondernemers en andere betrokkenen. We herijken de Transitievisie minimaal elke vijf jaar. De Transitievisie Warmte geeft een aanzet voor concrete actie, die wordt uitgewerkt in een wijkuitvoeringsplan (WUP). DWA biedt daarbij ondersteuning, met als doel een wijkgerichte aanpak met breed draagvlak. Hierin komen proces, techniek en participatie samen.

Grote rol voor warmtenetten

In de warmtetransitie is een belangrijke rol weggelegd voor warmtenetten, met name in stedelijke en andere dicht bebouwde gebieden. Bestaande vormen van warmtenetten zijn stads- en blokverwarming. Bestaande warmtenetten worden vaak nog gevoed met fossiele bronnen. De bedoeling is dat bestaande warmtenetten waar mogelijk geschikt worden gemaakt voor duurzame energiebronnen, zoals geothermie en aquathermie.
Daarnaast beoogt de voorgestelde nieuwe warmtewet, de Wet Collectieve Warmtevoorziening, een groei van warmtenetten voor duurzame energie. In het wetsvoorstel is opgenomen dat provincies en gemeenten eigenaar worden van nieuwe warmtenetten. Het landelijke streven is om in 2030 een miljoen huizen duurzaam te verwarmen via warmtenetten. Voor 2050 is het doel om nog eens 2,5 miljoen nieuwe aansluitingen te realiseren.

Stap 2: Onderstreep de voordelen van de warmtetransitie

De warmtetransitie vergt inzet van de hele maatschappij en dat kan soms weerstand opleveren. Uitleg over de voordelen voor iedereen maakt duidelijk waarom het zo’n belangrijk proces is. Zo levert de warmtetransitie winst op voor het klimaat doordat de CO₂-uitstoot wordt teruggedrongen. Dat gebeurt door het verbruik van fossiele energie af te bouwen. Bij hoge gas- en elektriciteitsprijzen is er ook een financieel voordeel. Zo is het doel om vanaf 2050 geen aardgas meer te hoeven gebruiken voor de verwarming van huizen en gebouwen. In plaats daarvan worden zo duurzaam mogelijke warmtebronnen ingezet.

Meer zekerheid voor burgers

De energietransitie in het algemeen en de warmtetransitie in het bijzonder moeten er ook voor zorgen dat er in Nederland geen tekort aan fossiele brandstoffen ontstaat. Problemen met het verwarmen van huizen en de betaalbaarheid daarvan, worden zo voorkomen. Daarbij is schaarste van energie door afhankelijkheid van de landen om ons heen een reden voor prijsstijgingen. De warmtetransitie kan op termijn voor stabielere energietarieven zorgen.

Kansen voor bedrijven

Nederland wordt door de warmtetransitie meer zelfvoorzienend in de energiebehoefte en dus minder afhankelijk van inkoop uit andere landen. Uiteraard gaat dat niet vanzelf. Daar is veel innovatie en duurzame ondernemingszin voor nodig, waarbinnen bedrijven, gemeenten en provincies van elkaar leren. ​​​​Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) stimuleert en ondersteunt initiatieven uit het bedrijfsleven die hieraan bijdragen. En aangezien er veel werk verzet moet worden om de warmtetransitie te realiseren, wordt ook een impuls verwacht voor de werkgelegenheid.

De voordelen van de ​​warmtetransitie op een rij:

• Minder CO₂-uitstoot, winst voor het klimaat
• Nederland zelfvoorzienend in duurzame energie
• Meer energiezekerheid
• Stabielere energieprijzen

Stap 3: Vertaal de Transitievisie Warmte naar uitvoering

De Transitievisie Warmte vormt de basis voor een wijkgerichte aanpak. Die aanpak krijgt vorm in het eerder genoemde wijkuitvoeringsplan, kortweg WUP. In het wijkuitvoeringsplan wordt omschreven op welke manier huizen en gebouwen in een wijk in de toekomst worden verwarmd en wat de kosten daarvan zijn. Ook toont het plan de stappen die genomen moeten worden om tot deze duurzame eindsituatie te komen en welke partijen daarbij betrokken zijn.

Keuze voor alternatieve verwarmingsmethode

Per wijk wordt gezocht naar de best passende manier om de transitie te maken naar aardgasvrije wijken. Daarvoor worden over het algemeen drie mogelijkheden afgewogen:

1. Per woning of ander gebouw een individuele verwarmingsinstallatie plaatsen die niet of zo min mogelijk werkt op aardgas. Een warmtepomp is daarvoor een methode die al veel wordt ingezet.
2. Woningen collectief aansluiten op een warmtenet.
3. Een bestaand netwerk aan gasleidingen bruikbaar maken voor een energiebron die duurzamer is dan gas, zoals waterstof.

Welk energieconcept en welke techniek het best kan worden gekozen, hangt af van factoren die per wijk verschillen. Technische of ruimtelijke aspecten bijvoorbeeld, zoals de bebouwingsdichtheid, of aanwezigheid van bruikbare leidingen in een wijk. Ook organisatorische redenen kunnen belangrijk zijn: als alle woningen in een wijk eigendom zijn van één organisatie, valt de keuze voor een warmtebron misschien anders uit dan wanneer alle huizen in particulier bezit zijn. Voor de toepassing van een warmtenet is het belangrijk dat er een duurzame warmtebron in of bij de wijk beschikbaar is. Uiteindelijk gaat het natuurlijk ook over de oplossing die financieel het meest passend is.

Vijf trajecten bij uitvoering warmtetransitie

Om te komen tot de juiste beslissingen waarbij alle benodigde partijen betrokken worden, onderscheiden we een aantal trajecten die doorgaans parallel lopen:

1. De techniek: wat is de aard van de bestaande bebouwing, uit welke bron kan warmte in de wijk het best worden opgewekt, wat is daarvoor nodig, is een fasering in de tijd mogelijk?
2. De organisatie: Wie moet wat doen om de voorkeursoplossing voorde wijk te realiseren?
3. De financiën: Wat zijn de kosten van de keuzes in het wijkuitvoeringsplan voor de betrokken partijen en is er zicht op financiering voor alle partijen?
4. Het bestuurlijke proces: Hoe worden beslissingen genomen, vastgelegd en uitgevoerd?
5. De participatie: Welke partijen moeten bij de warmtetransitie worden betrokken en hoe doen we dat? En hoe krijgen we de wijkbewoners mee in het proces zodat er ook draagvlak ontstaat.

Gezamenlijk leiden deze trajecten tot een succesvolle uitvoering van de warmtetransitie zoals omschreven in een wijkuitvoeringsplan. Zorgvuldig en langjarig procesmanagement is hiervoor een belangrijke voorwaarde.

Stap 4: ​​​​Maak gebruik van hulpmiddelen en tools

De realisatie van aardgasvrije wijken aan de hand van wijkuitvoeringsplannen betekent maatwerk. Toch is het niet altijd nodig om het wiel helemaal opnieuw uit te vinden. Er zijn hulpmiddelen en tools beschikbaar van onafhankelijke partijen die het proces inzichtelijk en eenvoudiger kunnen maken.

Bekijk bijvoorbeeld dit overzicht van processtappen die vanuit de gemeente gezet kunnen worden op weg naar een aardgasvrije wijk. Voor het maken van keuzes voor duurzame energievoorzieningen in wijken is de zogeheten Leidraad te raadplegen. Een uitgebreide uitleg over de opzet van een wijkuitvoeringsplan is ook beschikbaar, net als de concretisering daarvan in een stappenplan.

Naast hulpmiddelen met betrekking tot het proces zijn er ook hulpmiddelen en tools met betrekking tot de technische en financiële uitwerking van bijvoorbeeld warmtenetten. DWA verfijnt deze templates tot maatwerk, en heeft aanvullende tools in eigen huis zoals het Energieconcepten-vergelijkingsmodel en het warmtenetmodel.

Kosten in kaart

De planning en kostenraming van aardgasvrije wijken is een flinke klus. Aan de hand van DWA’s integrale kostenmodel voor aardgasvrije wijken wordt dit complexe vraagstuk meer inzichtelijk. Bij het opstellen van een wijkuitvoeringsplan kan een verdiepingsslag worden gemaakt aan de hand van ons wijkwarmtemodel.

Stap 5: Zorg dat stakeholders en bewoners meedoen

Essentieel voor een succesvol resultaat van een wijkuitvoeringsplan, is draagvlak. Bij de keuze voor een alternatief energiesysteem in de wijk spelen veel belangen een rol. Die moeten worden meegewogen om instemming van bestuurders, professionele partijen en bewoners zeker te stellen. Dat geldt ook als er in de toekomst een juridische grond is om een wijk af te sluiten van aardgas. Dat doen we graag op basis van bereidheid, en een wenkend perspectief.

Informeer naar wat mogelijk is en schep helderheid

Vooral voor bewoners is de warmtetransitie vaak een grote stap. Hun woningen moeten aardgasvrij worden gemaakt en zij moeten anders omgaan met energie. Daarvoor is uitleg nodig. Belangrijk is ook de financiële kant van de warmtetransitie. De overgang naar een duurzame en klimaatneutrale omgeving mag niet leiden tot energiearmoede.

Om te komen tot een haalbaar en betaalbaar plan, kijkt DWA via ons initiatief WijkvanNu naar het samenspel tussen proces, participatie en techniek. Samen bepalen we hoe de ideale mix voor een wijk eruit ziet en welke stappen gezet kunnen worden naar een passend uitvoeringsplan.

Stap 6: Werk aan oplossingen voor knelpunten

Bij de realisatie van aardgasvrije wijken doen zich soms knelpunten voor. De ruimtelijke inpassing van een warmtenet met een warmtecentrale in een bestaande wijk kan bijvoorbeeld zo’n knelpunt zijn. Of verschillen in de bereidheid en mogelijkheden van bewoners om mee te gaan in het proces van de warmtetransitie. Voor dergelijke obstakels bestaan vaak nog geen standaardoplossingen. Wel is er steeds meer informatie beschikbaar uit de praktijk die helpt bij het oplossen van knelpunten in de wijkuitvoeringsplannen.

Leer van ervaringen in proeftuinen

Om ervaringen in de realisatie van aardgasvrije wijken te kunnen delen, is een landelijk netwerk van zogeheten proeftuinen opgezet. Dit zijn wijken waar met steun van het Rijk al aardgasvrije wijken zijn of worden gecreëerd. De praktijkervaringen bieden houvast voor wijkuitvoeringsplannen in andere gemeenten. ​DWA begeleidde een aantal gemeenten en wijken succesvol bij het maken van een plan voor hun proeftuin, en begeleidt ook enkele gemeenten bij de uitvoering.​

​​​​Bekijk de oplossingen op rijksniveau

Het Planbureau voor de Leefomgeving doet onderzoek naar de knelpunten bij het aardgasvrij maken van wijken. Daarover publiceerde het een eerste en een tweede rapportage. Het doel van dit lopende onderzoek is vooral het vinden van oplossingen op Rijksniveau waarmee wijkuitvoeringsplannen in gemeenten eenvoudiger realiseerbaar worden.